3 Fantastische Bijkruiden

Mijn absolute top drie supernuttige bijkruiden zijn paardenbloem, brandnetel en smeerwortel.
Bijkruiden?! In de permacultuur wordt onkruid veel liever bijkruid genoemd. Onkruid klinkt niet alleen ontzettend onvriendelijk … wat veel belangrijker is: er is helemaal niets on’s aan de meeste onkruiden! Veel onkruiden zijn namelijk een zege voor je tuin en hebben vaak een geneeskrachtige werking. Waarom ik nou juist zo gek ben op paardenbloem, brandnetel en smeerwortel lees je hieronder!

Weeds are flowers too, once you get to know them ~ A.A. Milne

PAARDENBLOEM
Paardenbloem is niet alleen een hele vrolijke plant, het is een geweldige bioverzamelaar. Bioverzamelaars zijn planten die meer mineralen en sporenelementen uit de bodem naar boven halen dan ze zelf nodig hebben. Sterft een bioverzamelaar af, dan geeft hij deze stofjes af aan de bovenste laag van de bodem, waardoor ze ook beschikbaar worden voor andere planten. Door bioverzamelaars af te snoeien (chop & drop), kun je dit proces versnellen.
Naast koper, magnesium, zink, silicium, ijzer en kalium verzamelt paardenbloem fosfor. Fosfor bevordert oa de wortelontwikkeling van jonge planten, zaadvorming en afrijping. Fosfor maakt deel uit van celmembranen en enzymen en speelt een belangrijke rol bij processen als ademhaling en energievoorziening. (Bron: Handboek ecologisch tuinieren ~ Velt)
Paardenbloemen bloeien al vroeg in het voorjaar en soms zelfs tot in december. Fantastisch voor alle bestuivers, die vlak voor de winter en erna hard op zoek zijn naar nectar! Net als alle andere composieten trekt paardenbloem ook nuttige roofinsecten aan, wat weer superhandig is in de strijd tegen belagers in je tuin. Ook ondergronds verzet de paardenbloem flink wat werk. Met zijn sterke penwortel breekt hij de bodem open. Dit zorgt voor een goede beluchting en afwatering. En als dat nog niet genoeg was om je te overtuigen … paardenbloem is ook nog voedzaam en geneeskrachtig! Hoezo onkruid?

botanische naam: Taraxacum officinale
plantenfamilie: Asteraceae, composieten
standplaats: In vochtige tot natte voedselrijke graslanden, maar ook in bermen en gazons, en zelfs op droge, zandige, voedselarme bodems, meestal in de zon of halfschaduw.
hoogte: 5 cm tot 40 cm
mineraal accumulatie: Fosfor, koper, magnesium, zink, silicium, ijzer, kalium
culinair & medicinaal: Alle delen van de paardenbloem zijn eetbaar! Er zitten veel bitterstoffen in en dat proef je meteen als je een blaadje in je mond stopt. Om de bitterheid van het blad wat weg te nemen kun je een paar dagen voor het oogsten een pot of emmer over de plant zetten. Paardenbloem wordt dan ook wel molsla genoemd. Van de bloemen kun je heerlijke honing maken. Geen echte honing natuurlijk, maar een heerlijk stroperig zoet goedje. De bloemblaadjes kun je ook gebruiken om een salade of taartje mee op te vrolijken. Van de geroosterde wortel wordt surrogaat koffie gemaakt, net als van cichorei.
Paardenbloem is een typische voorjaarsreiniger. Het heeft een ontgiftende werking en is mild laxerend. Met name de wortel is galdrijvend, bevordert de spijsvertering en de lever. Vooral het blad is urinedrijvend.
oogstmoment: In het voorjaar kan de gehele plant geoogst worden, voor de bloei zijn de blaadjes minder bitter en een stuk malser. De wortel kan ook in de herfst geoogst worden, wanneer de wortel rijk is aan inuline.

BRANDNETEL
Irritant en nutteloos of superfood uit de berm?
Wereldwijd komen er honderden soorten brandnetel voor, maar in Nederland kennen wij er maar twee, de grote en de kleine. Het meest voorkomend is de tweehuizige grote brandnetel, Urtica dioica. Hoewel de grote brandnetel een stuk minder behaard is dan zijn kleine zusje, is het effect van de brandharen niet minder venijnig: jeuk en met een beetje pech, brandblaren. Uitvergroot zien de haartjes op de bladeren en stengels er uit als scherpe naaldjes met een stompe punt. Zodra de top afbreekt komt er een mix van oa histamine, serotonine en mierenzuur vrij, en daar reageert je huid op met roodheid, jeuk en bultjes (de jeuk kan je trouwens te lijf gaan met het blad van de grote weegbree, die je meestal in de buurt van brandnetel ziet staan). Als ik de jonge toppen verzamel, pak ik de toppen in een opgaande beweging onder de bladeren vast. Omdat de haartjes op brandnetel schuin naar boven staan, heb je zo veel minder last. Maar met een schaar in je ene hand, een mandje in je andere en een beetje mikken, of een stevig paar handschoenen, kom je ook een heel eind!
Voor sommige vlinders is brandnetel de enige waardplant. De rupsen van de dagpauwoog, de kleine vos, de gehakkelde aurelia en de atalanta vlinder lusten niets anders. En geef ze eens ongelijk! Brandnetels zitten vol eiwitten, tal van mineralen en vitamines.
Van brandnetel wordt door menig moestuinder gier gemaakt. Door plantdelen onder water te zetten, ontstaat een gistingsproces. Organisch materiaal breekt af en de voedingsstoffen van de plant lossen op in het water. Gier stinkt behoorlijk en wordt altijd verdund gebruikt. Vooral tomaten en kolen lusten wel een slokje, brandnetelgier bevat veel stikstof (stikstof is een belangrijke bouwstof voor eiwitten en bevordert de groei van bladeren en stengels). Ook van bv smeerwortel, heermoes en boerenwormkruid kun je gier maken, mixen kan natuurlijk ook.
Van oudsher worden uit de vierkante holle stengels van brandnetel lange sterke vezels gewonnen om textiel van te maken.
De Romeinen gebruikten de plant om zich warm te houden, ze wreven zich in met de prikkelige plant of smeerden zich in met brandnetelolie.

botanische naam: Urtica dioica
plantenfamilie: Urticaceae, brandnetelfamilie
standplaats: Op een vochtige, humusrijke grond in zon en halfschaduw.
hoogte: 0,30 cm tot 250 cm
mineraal accumulatie: Stikstof, koper, kalium, zwavel, ijzer, zink
culinair & medicinaal: Brandnetel is een fantastisch kruid voor de interne voorjaarsschoonmaak. Brandnetel bevat oa ijzer, silicium, calcium en kaliumzouten, vitamine C, B1, B2, B5 en foliumzuur. Het werkt oa bloedzuiverend, ontgiftend en versterkend, en helpt urinezuur uit het lichaam te verwijderen, waardoor het kan ondersteunen bij artrose, artritis en reumatoïde artritis. De concentratie aan geneeskrachtige stoffen is het hoogst in de top van de plant, met name in het vroege voorjaar.
Van brandneteltoppen kun je een heerlijke soep maken, de smaak is intens en verwarmend. Ik gebruik de toppen ook vaak in een risotto, gemengd met andere (wilde) kruiden. Van het verse of gedroogde blad kun je natuurlijk ook een heerlijke kruidenthee zetten. Minder bekend is het gebruik van brandnetelzaad. Brandnetelzaden geven energie en hebben dezelfde geneeskrachtige werking als de plant, maar dan in geconcentreerde vorm! De zaden oogst je onrijp. Knip de zaadtrosjes van de plant en laat ze goed droge op een warme, schaduwrijke plek om ze te kunnen bewaren (dit kan lang duren, omdat er vrij veel olie in de zaden zit). De zaden scheidt je eenvoudig van de steeltjes door ze door een zeef te wrijven.
oogstmoment: Brandneteltoppen zijn jong het lekkerst en meest krachtig. Brandnetelzaden oogst je onrijp, afhankelijk van het weer rond half juli.

SMEERWORTEL
Op Permacultuurtuin Madestein leerde ik smeerwortel kennen als de ideale mulchplant. Je kan smeerwortel tot wel vier keer per jaar volledig afsnijden om het blad te oogsten, het groeit gewoon weer aan! De bladeren zijn lekker groot, maar niet te stevig, waardoor je de bodem er snel mee bedekt en tegen uitdroging en harde regeninslag beschermt. Net als paardenbloem is smeerwortel een superaccumulator. Met haar dikke penwortels haalt ze met name mineralen als stikstof, kalium, magnesium en silicium uit de diepte naar boven, die bij afsterven vervolgens ook voor andere planten beschikbaar zijn.
Bijen, hommels, maar ook andere bestuivers, zijn dol op de knalpaarse bloemen, die al vroeg in het voorjaar bloeien. In de wilde zone op de stadsakker staat ook het roomwitte zusje van de smeerwortel te pronken. Deze variant heeft dezelfde eigenschappen als de paarse symphytum, maar komt in Nederland minder vaak voor.
Ook van smeerwortel kun je gier maken om je eenjarige groentes een boost mee te geven, de gier barst van de kalium! Kalium zorgt oa voor de stevigheid van de plant, bevordert de vorming van vruchten en zorgt ervoor dat water beter wordt vastgehouden. Je kunt smeerwortel ook aan je compost toevoegen als activator en een collega gaf me de tip om bij het poten van aardappels wat smeerwortelblad onder de aardappel te leggen (aardappels zijn gek op kalium).

botanische naam: Symphytum officinale
plantenfamilie: Boraginaceae, ruwbladigen
standplaats: In de zon of halfschaduw op een vochtige, humusrijke bodem
hoogte: 50 cm tot 120 cm
mineraal accumulatie: Stikstof, kalium, magnesium, silicium
culinair & medicinaal: Hoewel smeerwortel te boek staat als eetbaar en barstensvol hoogwaardige eiwitten zit, kun je er beter niet te veel van eten (vindt je lever niet fijn). In Engeland wordt het jonge blad als spinazie gegeten en ook wel gefrituurd in een bierbeslagje. Het blad kan rauw gegeten worden, moet je wel even door de harigheid heen bijten.
In de volksmond wordt smeerwortel ook wel heelwortel, timmermanswortel of heelbeen genoemd. Niet zo gek, de plant bezit krachtige wondhelende eigenschappen! Dit komt door de hoge concentratie allantoïne in de plant. Allantoïne stimuleert de celdeling en prikkelt beschadigd weefsel tot het aanmaken van nieuw weefsel. Smeerwortel wordt hoofdzakelijk uitwendig gebruikt. Een kruidenpap in een omslag of compres kan ondersteunen bij oa kneuzingen en een zalf van de geraspte wortel kan verlichten bij chronische aandoeningen van gewrichten. Heb je een vermoeide rug? Maak een afkooksel van smeerwortelbladeren en voeg dit toe aan je badwater. Heerlijk voor je spieren!
oogstmoment: Smeerwortel kun je het beste oogsten voor de bloei, in het vroege voorjaar. Het blad is dan nog lekker mals. De wortel kan in het voor- en najaar geoogst worden.

Meer weten over de geneeskrachtige werking van planten? In het ‘Groot handboek geneeskrachtige planten’ van dr Geert Verhelst staat nog veel meer informatie.